Урокан цIе: Сулаев Абун Мохьмад. Стихотворени «КIанте».
Урокан Iалашо:
1. Сулаев Мохьмадан дахар а, кхолларалла а довзийтар.
2. Стихотворенин коьрта чулацам а, маьIна даста хаар.
3. Патриотически дог-ойла кхиор.
Урокана оьшу гIирс: урокан керла коьчал йовзийта лерина презентаци, тептарш, дошмалгаш, къоламаш, компьютер, экран, проектор, учебникаш, ловзаран кепана лерина кехаташ, урокан жамIдаран гIирс, керлачу дешнашна слайдаш.
Урокан тайпа: керла хаарш довзийтаран урок.
Урок дIаяхьар
I. Догдаийтаран мур.
Хилийта со даим вогуш:
Вогуш бен ваха тарлац!
Хилийта дог цIарца догуш:
ЦIарца бен серло хилац!
Сулаев М.А.
- Муха кхета шу тахана урокана йалийначу строфах?
- Цуьнан маьIна хьан достур дара аша?
II. Дешархойн долчу хаарийн актуализаци йаран мур.
1. Эпически турпалхойх халкъан, мехкан дуьхьа шен дахар дIадала а кийча волу патриот мила ву?
2. Исбаьхьаллин произведенехь хIун маьIна ду пейзажан?
3. Сулаев Мохьмада Iаламах лаьцна йазйина муьлха стихотворени Iамийна аша 5-чу классехь?
4. «Ламанан хи» стихотворенехь шен Даймахке болу безам Iаламан вастаца муха гойту поэто?
Поэто къеггина васт хIоттадо ламанан хин: тул-
гIешца чхернаш керчадеш, хахкаделла охьадогIу ламанан хи, готтачу, бехачу новкъа ша хIордах дIаийча, шен ирс карадо. Ткъа лирически турпалхочун ирс цуьнан дог Даймахках дIаэрца дозаделла ду. Говзачу Iаламан суьрташца гойту поэто шен Даймахке болу безам.
III. Керлачу хаамех дерг довзийтаран мур.
Нохчийн халкъан поэт, прозаик, критик Сулаев Мохьмад вина I920-чу шеран 20 сентябрехь Нохчийчоьнан Хьалха-Мартанан районерчу ГIойтIахь совдегаран Абун доьзалехь. Шен бархI шо кхаччалц винчу йуьртахь хьалакхиъна Мохьмад. 1928-чу шарахь церан доьзал Соьлжа-ГIала кхелхина. Школехь дешначул тIаьхьа Мохьмад Баку-гIала деша вахара. Бакухь мединститутехь доьшуш волуш йазйина цо шен дуьххьарлера стихотворени. Дешна ваьлла цIавирзинчул тIаьхьа дуьйна лоьран а, поэтан а сийлахь гIуллакхаш кхочушдо Мохьмада.
1943-чу шарахь Сулаев Мохьмада йазйина «Малх тоьлур бу» цIе йолу поэма. Иза лерина йара Советски Союзан Турпалхочун Нурадилов Ханпашина. МостагI мел чIогIа велахь а цунна тIехь толам боккхург хилар чIагIдо автора шен поэми тIехь.
1958-чу шарахь арайовлу гуларш «Безаман эшарш», «Даг чуьра суйнаш». Мехала йу Сулаев Мохьмадан проза а. Къаьсттина «Лаьмнаша ца дицдо» цIе йолу роман. 1966 шарахь арайелира Сулаев Мохьмадан «Товсолта ломара дIавоьду» цIе йолу роман. Иза кхин а шорйеш, тойеш болх а бина, «Лаьмнаша ца дицдо» цIе а йолуш, йуха арахийцира 1990-чу шарахь.
Сулаев Мохьмадан стихашкахь денло исбаьхьчу Кавказан Iаламан суьрташ. Лирически, безамах лаьцна стихотворенеш йу Сулаев Мохьмадан, ткъа цхьайолу стихотворенеш «Цавевзачу салтичун каш» (мукъам Ш.Эдисултановн), «Маьлхан бIаьхо» (мукъам В.Дагаевн) и.дI.кх. иллешка йерзийна. Цара махкана маршо, дуьненна машар кхайкхабо. Эрна ца аьлла хуучо: дешнаш иллин дог ду, мукъам деган пхенаш ду.
Дешнаш тIехь болх:
Строфа – шайн маьIница, интонацица, рифмашца цхьаьнатоьхна стихотворенин могIанаш.
Лирика – литературин тайпа. Лирикехь дахар гойту адамийн ойланаш, синхаамаш бовзийтарца.
Лирически турпалхо – авторан ойланаш, лаамаш, синхаамаш бовзуьйту исбаьхьаллин васт.
ХIокху дешнашна йалайе синонимаш.
Тешнабехк - йамартло;
Осала – ледара, сакIезга;
Къахко – дIачовхо, кхеро;
Сий – пусар, хама.
«КIанте» стихотворени къастош йешар.
КIАНТЕ
Ма хилалахь нахаца, кIант, цкъа а вочех -
Чам боккхий, дIакхуссу тIех муьста хьач.
Ткъа эшац хила а тIех эсал, коча
Хьаъа а схьалоцу эсалчун кач.
Хаалахь, тIех эсалниг осала хета,
Ткъа осалниг, мел дика хиларх а и,
Ца лору цхьаммо а! Оцунах кхетий,
Шен хоршшахь дIахьолахь къонахчун сий.
Собар а дуй хаалахь оьздаллин гIортор,
Делахь а, товш хилац цхьавериг гуш,
Кхечеран хьаштана деш собар шорта,
Шен долчу хьаштана и ца тоьуш.
Iамалахь, кхечарна гIалаташ гечдеш,
Хьайчеран ца хила дог къера лай.
Цкъа а ма хилалахь цхьанна а кечбеш,
Тешнабехк - кIиллочун йамарта тIай.
Накъостца хилалахь даима хьанал,
Делахь а, лаарна доттагIех эн,
Ма сихло цаьргара гIалатниг Iамо,
Ледарниг ахь цкъа а ма дита тIе!
Стихотворени монологан кепехь йазйина йу. Меттан суртхIотторан гIирсех пайда кIезиг эцна авторо. Дайн оьзда гIиллакхаш лардеш, собаре, тешаме волуш, йохьах, оьздангаллех ца вухуш халонех чекхвала кийча хIора а кIант хила везаш хилар чIагIдо авторо.
Къонах – массо а агIор шех масал эца догIу стаг ву. Ткъа къонахчун сий – иза стагана деза, дохо йа кхечуьнга дохадайта йиш йоцу, цо ша шен лаамехь тIелаьцна оьздангаллин декхарш ду. Ца магадо гIалатниг Iамор а, ледарниг шегара далийтар а.
Дифференцированни тIедиллар: тIейуза таблица. Стихотворени дIа а йеший, стеган дика а, вон а амалш билгалйаха.

Кегийрхошка кхайкхам хилла дIахIоьттина Сулаев Мохьмадан стихотворени. Къонахчун вахар цхьана дикчу, оьздачу, лекхачу Iалашонна хила дезар билгалдоккху авторо шен стихотворенехь. Стеган цIе йожар, цул доккха эхь дац, цундела ларйан йезаш йу хIора стага шен цIе Iожалло ша лаццалц. Ийманан синъоьздангаллин мехаллаш хила лаьа лирически турпалхочуьнгахь поэтана.
Керла хаарш тIечIагI-
даран мур.
1. ХIинца «КIант» дашна синквейн хIоттор йу вай.
КIант
Оьзда, тешаме.
Ларбо, Iалашбо, сатуху.
Сихалла-сонталла, собар-кхетам.
Къонах.
2. Хаарш – зер (Нийсаниг харжа)
3. Ловзаран кеп «Нийса хетарг билгалдаккха (хIаъ-хIанхIа)).
Сулаев Мохьмад вина I920-чу шарахь ГIойтIахь. (хIаъ)
«Ненан бIаьрхиш» поэмин автор ву Сулаев Мохьмда. (хIан-хIа)
Сулаев Мохьмад дика гочдархо а, лор а вара. (хIаъ)
Стихотворенин хьалхарчу могIанашца догIуш ду хIара кица «Моз санна мерза ма хила - тIекхаьчначо вуур ву хьо! Хьач санна муьста ма хила - церг тоьхначо дIакхуссур ву хьо!". (хIаъ)
IV. Урокан жамI дар.
Сулаев Мохьмада дика гочдархо вара, цо нохчийн матте йаьхна кхечу къаьмнийн поэтийн стихаш. Цуьнан стихаш гочйина гIалгIайн, оьрсийн, хIирийн, гIебертойн, балкхаройн, гуьржийн, жIайхойн, лаьзгийн, гIазгIумкийн, гIумкийн, туркойн, иштта дIа кхечу къаьмнийн а меттанашка. Сулаев Мохьмадан поэзи коьрта долчунна лирикех лаьтташ йу. Цуьнца цхьаьна поэтан кхоллараллехь балладаш а, поэмаш а йу. Цуьнан стихашкахь Даймахкаца йолу йукъаметтиг а йу цхьа ша-тайпана аьхна.
Сулаев Мохьмадан кхолларалла шен орамашца нохчийн фольклорах йозайелла йу. Йац къоман барта кхоллараллин сюжеташший, васташший цо шен произведенешка деккъа схьаоьцуш-м, халкъан произведенийн исбаьхьаллин мутт ду цуьнан поэзехь хаалург. Адамаллин тема Сулаев Мохьмадан поэзехь а, прозехь а коьртачарах йу. Поэтан йерриг а кхолларалло чIагIдийриг адамашка болчу безаман цIарх вогучу поэтан васт ду!
V. Рефлексин мур.
1. Со дика тIекхии …
2. ХIинца дуьйна …
3. Сан алсам къахьега деза…
4. Тахана дуьйна йа кхидIа…
VI. ЦIахь: «Сулаев Мохьмад – поэт» эссе. «КIанте» стихотворени дагахь Iамо.

ХIоттийнарг Исакова Бирлант, нохчийн меттан а, литературин а хьехархо

Нохчийн меттан урок – 2 класс
Урокан цIе: «Мукъаза аьзнаш – тI, хI, гI, кI».
Урокан Iалашо: нохчийн метан шатайпана мукъаза аьзнаш берашна довзийтар, уьш йозанехь шалхачу элпашца билгалдахийтар хаийтар; йоза шардар; Iамийнарг карладаккхар; гIиллакхе-оьзданга кхетош-кхиор.
Урокана оьшу гIирс: Мукъазчу аьзнех тI, хI, гI, кI лаьцна кечйина презентаци, тептарш, къоламаш, компьютер, экран, проектор, учебникаш, ловзаран кепана лерина кехаташ, урокан жамI даран гIирс.
Йукъара дешаран ардам (УУД)
Предметни: дешархошна Iемар ду дешнашкахь шалха мукъаза элпаш къасто, церан меттиг дашехь йовза а. Дешархошна Iемар ду учебникаца а, тобанашкахь а болх бан, оьшург лаха, цунах пайдаэца, Iамийнарг карладаккха,
гIиллакх оьздангалла Iама.
Регулитивни: хьехархочун гIоьнца урокан коьрта Iалашонаш, тIедехкарш билгалдаха; уьш кхочушдарехь нийса некъаш каро; хуур ду шайн белхан план хIотто.
Коммуникативни: Iемар ду хьехархочун хаттаршна нийса жоьпаш дала; шайн хаарш масалшца тIечIагIдан; Iемар ду шайн оьшург хатта, вовшашца къамеле бовла.
ХIума довзаран: Iемар ду учебникаца болх бан, оьшу гIирс (материал) каро, цуьнах пайдаэца; ойлайар, тидам бар кхуьур ду.
Личностни: нохчийн меттан башхаллаш йевзаш, нохчийн мотт дика Iамо лаам кхуьур бу дешархойн.
Урок дIайахьар.
1. Догдаийтаран мур.
- Де дика хуьлда шун! Охьаховша бераш, хIинца вай нохчийн меттан йиллина урок ю. Вайна урокехь оьшу гIирс схьаоьцуш кечамбе урокана.
2. ЦIера болх таллар.
- Муьлха шардар дара шуна цIахь кхочушдан делларг?
- Тхуна деллера шардар 144, агIо 64.
- Муха кхочушдира аш и шардар?
Шардар 144, агIо 64.
3. ЦIена йаздаран минот
ДIайеша байт:
Хьаша веъча аравалий,
Ахь маршала хатталахь,
Кертахь, арахь сихха лахий,
Шайн дега кхаъ баккхалахь.
- Хьаша бохучу дашна хьалха муьлха элп хеза вайна?
- Ткъа тахана вайга хьошалгIа муьлха элп деана?
- «Хь» «хь» деана.
- Мукъа ду и йа мукъаза ду?
- Мукъаза ду.
- ХIунда ду и мукъаза?
- Багахула олучу хенахь хIаваана новкъарло хуьлу, хецна дIа ца алало и.
- Маса меженах лаьтта «Хь» элп?
- Кхаа меженах лаьтта.
(Хьехархочо йздаран бакъонаш карлайохуш дIайаздеш уьн тIехь гойту. Дешархоша тептарш тIе дIайаздо)
4. Урокан Iалашо йовзийтар.
ХIетал-металш
ЦIен ленаш долу кIайн говраш. (ГIезаш).
- ХIара хIун йу? (ГIезаш йу).
- Муьлха аз ду дашна хьалха? (ГI) .
Аз (ГI) муьлхачу элпаца билгалдо? (ГI).
- Маса хьаьрк ду цуьнан? (Шиъ)
- Муьлха ши хьаьрк ду уьш? (Г, I).
- Кхин муха ду иза? (Шалха).
- ХIунда ду иза шалха? (Г, I лаьтташ долу дела).
- И ши хьаьрк вовшахтоьхча хIун аз кхоллало цунах? (ГI).
Воккхачу дадин дуткъа доьхка. (ТIай).
- ХIара хIун йу? (ТIай ду).
- Муьлха аз ду дашна хьалха? (ТI).
- Аз (ТI) муьлхачу элпаца билгалдо? (ТI).
- Маса хьаьрк ду цуьнан? (Шиъ).
- Муьлха ши хьаьрк ду уьш?(Т, I).
- Кхин муха ду иза? (Шалха).
- ХIунда ду иза шалха? (Т,I лаьтташ долу дела).
- И ши хьаьрк вовшахтоьхча хIун аз кхоллала цунах? (ТI).
- Алал массара «ТI».
Некъаца а ца доьду, шена тIаьхьа лар а ца йуьту. (ХIордакема).
- ХIара хIун йу? (ХIордакема ду).
- Муьлха аз ду дашна хьалха? (ХI).
Аз (ХI) муьлхачу элпаца билгалдо? (ХI).
- Маса хьаьрк ду цуьнан? (Шиъ).
- Муьлха ши хьаьрк ду уьш? (Х, I).
- Кхин муха ду иза? (Шалха).
- ХIунда ду иза шалха? (Х, I лаьтташ долу дела).
- И ши хьаьрк вовшахтоьхча хIун аз кхоллала цунах? (ХI).
- Алал массара «ХI».
Йоьдуш - йеса, йогIуш - йуьзна. (КIудал).
- ХIара хIун йу? (КIудал йу).
- Муьлха аз ду дашна хьалха? (КI).
Аз (КI) муьлхачу элпаца билгалдо? ( КI).
- Маса хьаьрк ду цуьнан? (Шиъ).
- Муьлха ши хьаьрк ду уьш? (К, I).
- Кхин муха ду иза? (Шалха).
- ХIунда ду иза шалха? (К, I лаьтташ долу дела).
- И ши хьаьрк вовшахтоьхча хIун аз кхоллало цунах? (КI).
- Алал массара «КI».
- Ткъа, бераш, тахана вайн урокан тема хIун йу аьлла хета шуна?
- Тахана вай урокан тема «Мукъаза аьзнаш тI, хI, гI, кI» йу аьлла хета.
- Бераш, аша нийса боху, тахана вайн урокан тема йу «Мукъаза аьзнаш тI, хI, гI, кI»
5. Керла тема хьехар.
а) Бакъо таллар.
12. Шардарехь къасторан хьаьркийн тидам бар.
- ДIадеша 146 шардаран тIедиллар.
- Муха кхочушдан деза вай и шардар?
- ТI, хI, гI, кI элпашна кIел сиз хьокхуш дIайаздан дезаш ду.
- Муьлха мукъаза шалха элпаш ду могIанашкахь?
- Муьлха аз ду «ГIоза» боху дашна хьалха? (ГI).
- Алал массара «ГI».
(Уьн тIехь кхочушдо. Цул тIаьхьа дешархоша шайн тептарша тIе дIайаздо. Иштта кхин дисинарш толлу).
Vl. СадаIаран минот.
Маьлхан серло йаржале -
Цхьаъ - шиъ - кхоъ,
Пенаш лахка, човхаде -
Цхьаъ, шиъ - кхоъ.
Йиша, ваша гIаттаде
- Цхьаъ - шиъ - кхоъ.
Физзарядка йолайе
- Цхьаъ - шиъ -кхоъ.
(Цугаев Салман)
Vll. Iамийнарг тIечIагIдар.
1. Тобанашкахь болх.
Мила ву говза.
- Бераш, вай хIинца тобанашкахь болх бийр бу. ТIадамийн метта дайна элпаш, дIаязде шайн тобанера дешнашкахь.
1-ра тоба:
…уш (хIуш), ...ала (гIала), ...аз (гIаз), ...аг (кIаг), …ажа (кIажа), …о (тIо), …илдиг (тIилдиг), …аваъ (хIаваъ).
2-гIа тоба:
…оз (хIоз), ...ара (кIара), ...ум (гIум), ...айдарг (кIайдарг), …ай (тIай), …улгаш (тIулгаш), …абакх (гIабакх), …усам (хIусам).
3-гIа тоба:
…уьрцIаьлдиг (хIуьрцIаьлдиг), ...ант (гIант), ...ац (кIац),, ...орни (кIорни, …утакх (гIутакх), …ам ( тIам), …аргIа ( тIаргIа), …оа (хIоа).
4-гIа тоба:
…орд (хIорд), ...архаш (кIархаш), ...ан (гIан), ...ант (кIант), …адам (тIадам), …аьрсиг (тIаьрсиг), …ад (гIад), …ордакема (хIордакема).
ХIора тхьамдано шаьш девлча шайн тобано йаздина дешнаш схьадуьйцу.
- Муьлха шалха мукъаза элпаш дихкина аш?
аь) Шаьш бен болх.
- ДIадеша шардар 145, агIо 65.
- Муха кхочуш дан деза иза?
- Мукъаза элпашна кIел сиз хьокхуш кхочушдан деза и шардар.
- Мукъаза шалха элпаш дуй кицанашкахь? (Ду).
- Муьлханаш ду уьш? (ХI ду)
- Нийса боху, хIинца шайн тептарш тIе дIайазде и шардар.
Vlll. Рефлекси.
- ХIун керланиг девзи шуна тахана урокехь?
- ХIун хазахийти шуна тахана урокехь?
- Вай хIоттийна Iалашо кхочушхилла аьлла хетий шуна?
- ТIейогIу урок муха хила лаара шуна?
Суна атта хеттарг…
Суна хала хеттарг…
Сунна хиира…
- Шайна урок хазахеттехь – самукъане смайлик хьалаайба, шайна урок хаза ца хеттехь – гIайгIане смайлик хьалаайба.
lХ. Урокан жамI дар.
-Муьлха шалха мукъаза элпаш шайца долу дешнаш девзи шуна тахана урокехь?
-Муха кхолладелла шалха мукъаза азнаш?
Х. ЦIахь бен болх.
Шардар I48, агIо 66.
- ТIера схьайазде шардар, шалха мукъаза элпашна кIел сиз хьакха. Iамае 62-чу агIонера бакъо.

Зайтамиров Сайдик

Урокан цIе: Кагерманов Докка Денисултанович «ДоттагIалла»
Iалашонаш: яздархочух лаьцна боцца хаамаш балар; дийцарехь хIоттийна проблема маьIне а, мехала а хилар гайтар; дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезаш хилар чIагIдар.
Урокана эпиграф: «Дикачу кIантана доттагIий ца эшна».\Кица\
Урок дIаяхьар
I. Урокана кечамбар
Маршалла хаттар, урокана оьшу гIирс кечбар, класса чохь верг-воцург билгал воккхуш, журнал тIехь болх бар.
II. Ойла тIеерзор
Эпиграфна далийнчу кицанан маьIна дастийтарца проблемни хьал хIоттош, берийн ойла дешарна тIеерзайо.
- Муьлха кица ду вай тахана далийна?
- Цуьнан маьIна хьан достур дара аша ?
- Муьлха дийцар ду вай хIинца Iамо билгалдаьккхинарг?
- Вай далийначу кицанан маьIница дуьстича стенах лаьцна хир ду аьлла хета шуна иза?
- Вай бан безачу белхан Iалашо хIоттае вай? ХIун дийр ду вай тахана урокехь?
- Хьовса вай «ДоттагIалла» дийцаран чулацамца догIуш дуй вай лакхахь далийна кица?
(Урокан Iалашонаш а, декхарш а дешархошка шайга билгал дохуьйту)
III. Дешархойн хаарш жигардахар
Хьехархочун дош.
- Стенах лаьцна дийцира вай дIаяханчу урокехь?
- ХIун ду Ш.Арсанукаевн «Баьпкан юьхк «стихотворени тIехь дуьйцург? (Когаш кIел, ченала дIакхоьссина баьпкан юьхк ю юьйцург, цунна тIехбуьйлу нах, иза шайна ца гуш санна.)
- ХIун ойла кхоллаялийти шун дегнашкахь стихотворенин могIанаша?
- ХIун ду шун дагах хьакхаделларг?
- ХIун кеп ю стихотворенин? (Монолог-кхайкхам.)
- Хьенан цIарх дIахьош бу хаамаш? ХIун гойту цо?
- Шун хьесапехь, муха юьхь-сибат долуш стаг ву лирически турпалхо?
- Муха ду стихотворении коьрта маьIна? (Баьпкаца кхоаме хила везар, цуьнан пусар дан дезар.)
IV. Керлачу хаарийн дуьххьара дIалацар
Хьехархочун дош
- ХIокху урокехь вай дуьйцур ду Кагерманов Доккин дахарх а, кхоллараллах а лаьцна. Къамел дийр ду «ДоттагIалла » дийцаран чулацаман хьокъехь.
Кагерманов Докка вина I933-чу шарахь Хьалха-Мартан кIоштарчу ГIойтIахь, гIуллакххочун доьзалехь.
Поэзехь а, прозехь а яздан волавелла 1957-чу шарахь дуьйна.
Цуьнан стихаш, баснеш, дийцарш зорба тоьхна республикин газеташкахь, «Орга» альманахехь.
Нохч-ГIалгIайн книжни издательствехь 1958-чуй, 1962-чуй шерашкахь арахецначу цхьаьнатоьхначу гуларшна юкъа яхна цуьнан цхьайолу стихаш, 1979-чу шарахь араяьллачу поэзин антологина – цуьнан берашна лерина стихаш. Уьш а, кхийолу а цуьнан стихаш оьрсийн маттахь арахецначу цхьаьнатоьхначу гуларшкахь арайийлина.
Масех книгин автор а ву Кагерманов Докка. Нохч-ГIалгIайн книжни издательствехь арахецначу цуьнан стихаш а, дийцарш а тIехь долу гуларш: 1970-чу шарахь – «Лаьмнашкахь бIаьсте», 1976-чу шарахь – «БIаьстенан беш», 1985-чу шарахь – «Iимран а, цуьнан доттагIий а».
Шовзткъа шарахь болх бина цо «Даймохк» газетехь.
«Нохч-ГIалгIайн АССР-н культурин белхалочун» хьакъйолу цIе тиллина а ву Кагерманов Докка.
Яздархочо шен «ДоттагIалла» дийцар тIехь вайзаман дахаран къеггина долу сурт хIоттийна. Дийцар тIехь билгалйолу персонажаш ю: воккха стаг (цIарца вийцина вацахь а), Хьамзат, Халид, Новраз. Бакъду, уьш шайн юьхь-сибатца, духарца гайтина бац, амма амалшца, къамелашца билгалбовлуш бу. Церан вовшашца йолчу юкъаметтигех, цара кхочушдечу гIуллакхех лаьтташ ю дийцаран сюжет.
Бовхачу безамца кхоьллина авторо воккхачу стеган а, шина кIентан – Хьамзатан, Халидан – васташ. Нохчийн оьздангалла, гIиллакх, цIена дог-ойла, воккхачун гIо лаца кийча хилар гайтина цаьргахь. Ханна жима велахь а, халкъан гIиллакхаш лардеш, халкъан ламасташца вехаш ву, ала мегар ду, Хьамзат. Адамех йоьттина йолчу вагон чу воккха стаг ваьлча, цуьнан кхетамо тIе ца дуьгу кхидIа хиъна Iер. ГIийлачунна гIодар, воккханиг ларар цуьнан дагца ду.
Цундела, хьала а гIоттий, шен метта охьахааво цо воккха стаг. Цул сов, билеташ эца ахча дIадала воккха стаг кисна кхевдича, иза хьала ца гIоттуьйтуш, Хьамзата сихха билеташ оьцу цунна.
Кхузахь яздархочо, дуьхь-дуьхьал хIоттош, говза гайтина Новразан гIиллакх дацар а, Хьамзатан оьздангалла а.
Хьамзатан накъост Новраз, трамвайна чоьхьавалла воккха стаг шена массарначул а юххехь воллушехь, иза ца гучуха хиъна Iа, корах ара а хьоьжуш. Иштта меттигаш дукха нисло вайн дахарехь хIокху тIаьхьарчу хенахь. Цунна тIех ца валало яздархо. Новразан вастаца яздархочо Iорабоху и тайпа осала накъостий.
Дуьххьар гIала нисвелла воккха стаг и ваха веззачу метте дIакхетаво Хьамзата а, Халида а. Иза ваха веззачу дIакхетийний бен, дIаваха ца лаьа шина кIантана. Иза цушиммо шайн накъостана Новразна тIехь баьккхина толам бу. Цуьнгара яьлла ледарло Хьамзатан, Халидан синъоьздангаллица юстуш санна гайтина дийцарехь.
Дийцаран чаккхенгахь гучудолу Новраз ша динчух кхетта хилар, и тайпа ледарло цо шегара кхин йолуьйтур цахилар.
Кхин цхьаъ ду дийцар тIехь шена тIе тидам бохуьйтуш.Шеца цу тайпана гIиллакх лаьцна кIентий шеен кIента кIентан Хьамидан доттагIий хила дIахIиттар деза ду цунна.Уьш вовшашца хьанал а, тешаме хила лаьа цунна.
Оьздангалла а, гIиллакх а жимчохь дуьйна дилла деза беран даг чу.
Дешнаш тIехь болх.
ГIовтал-божарийн тIеху-
лара духар. ХIинца баккхийчу нахана а, артисташна а тIехь ган йиш ю и тайпа бедар.
ТIекере яр – вовшашка хьал-де хоттуш вистхилар.
Урокан жамI дар.
Ешначух лаций ойла е вай.
1. Нохчийн къоман муьлха гIиллакх девзира шуна xlapa дийцар дешча? Воккханиг чуваьлча жиманиг хьалагIатта хIунда веза? ХIун ду оцу гIиллакхан орамехь?
2. Воккхачу стагана Хьамзата шен меттиг ца еллехь хIун хир дара?
3. Воккхачу стага хIун гIиллакх лецира шена охьахаа меттиг еллачу Хьамзатаца?
4. Воккха стаг микрорайоне дIа хIунда кхетийра шина кIанта, цига муха ваха веза дийцичхьана а ма волура и шиъ? Шайн накъоста диначух эхь хIунда хийтира Хьамзатна а, Халидна а?
VII. Рефлекси
Дийца шайн кхиамех лаций.
Суна Iеми…
Суна хии…
Суна хазахийти...
Со ца кхийти…
VIII. Хаарийн мах хадор
Урокехь бинчу балхе хьаьжжина дешархочо ша я шаьш вовшийн хадабо шайн хаарийн мах, билгалбоху шайн кхиамаш а, кхачамбацарш а.
ЦIахь бан болх.
1. Хаттаршна жоьпаш дала хаар (агIо 2I8)
2. Дийцаран чулацамна догIу суьрташ дахка.
3. Хьайн доттагIчух лаьцна жима дийцар кечде.
Урокана тесташ
1. Кагерманов Докка маца вина?
1. 1933 ш.
2. 1930 ш.
3. 19I0 ш.
4. 1949 ш.
2. Кагерманов Докка яздан волавелла:
А) 1970 ш.
б) 1979ш.
в) 1957ш.
г) 1985ш.
3. Муьлхачу книгин автор ву Кагерманов Докка. Цуьнан произведенийн, сборникийн цIераш билгалъяха.
А) « Лаьмнашкахь бIаьсте», «БIаьстенан беш», « Iимран а, цуьнан доттагIий а».
аь) «Абубешар», «ГIирм-
солтас яьккхина са», «ДIа – коч, схьа – коч», «Бож-Iела».
б) «Гила», «ТIамна дуьхьал», «Безаман эшарш», «Велларг денвар»
в) «Безаммий, шаьлтий», «Дог дохден цIе», «Цхьа-ши дош».
4. «ДоттагIалла» дийцаран коьрта турпалхой муьлш бу?
А) Зулай, Узарха
Б) Сулима, Седа, Сода
В) Зайнди, Бикату , Аруха
Г) Хьамзат, Новраз, Халид, воккха стаг.
5. Новразера хIун ледарло яьллера?
А) Цо воккхачу стагана меттиг ца белира.
Б) Иза билет доцуш вара.
В) Иза кегийчу берех леттера.
Г) Иза буьрканах ловзуш, охьакхийтира.

Хоттинарг Абуева Товман

Урокан Iалашо: Меттан маьIнах а, билгалонех а, меттан Iилманан дакъойх а кхетам балар. Дешан дозалла довзийтар. Нохчийн матте а, литературе а болу безам чIагIбар.
Урокана оьшу гIирс: урокан керла коьчал йовзийта лерина презентаци, тептарш, дошмалгаш, къоламаш, компьютер, экран, проектор, учебникаш, ловзаран кепана лерина кехаташ, урокан жамIдаран гIирс, керлачу дешнашна слайдаш.
Урокан тайпа: керла хаарш довзийтаран урок.
Урок дIаяхьар
I. Догдаийтаран мур.
Маршалла ду шуьга, хьоме дешархой! Делан пурбанца вай дIайолор ю ненан маттах долу хаарш Iаморан, довзаран урок. Дала хIораннан сих, ойланах кхетайойла нохчийн меттан хазалла, исбаьхьалла.
Слайд
«Аганан иллица со
вижош, нана
Вайн матте сан марзо
кхиийра ахь.
ТIаьхьарчу тIаьхьено
хестабеш кхана,
Хьомсара нохчийн мотт,
хьо бахалахь!»
(Юсупов Iаьзим)
– Лаьар-кха, Юсупов Iаьзима аьллачунна тIе а доьзна, тIаьхьарчу тIаьхьено хестабеш тахана а, кхана а хьомсара вайн нохчийн мотт, даим бехийла!»
II. Дешархойн долчу хаарийн актуализаци яран мур.
Вайн мотт – вайн хазна (5 кл.)
Вайн мотт – вайн бахам (6 кл.)
Нохчийн маттах дош (7 кл.)
Нохчийн мотт – дахаран хазна (8-9 кл.)
Мотт, цуьнан билгалонаш а, маьIнаш а. (10-11 кл)
– Мичахь дешна аша хIара дешнаш?
– Муха достур дара аша хIокху дешнийн маьIна?
– Стенах лаьцна дуьйцур ду вай тахана?
– Вайн урокан цIе ю: Мотт а, цуьнан коьрта билгалонаш а, маьIна а.
Тахана вай дуьйцур ду адамийн дахарехь а, юкъараллехь а мел доккха маьIна ду буьйцучу меттан а, вайна йовза езачу нохчийн литературни меттан норманех лаьцна а.
III. Керлачу хаамех дерг довзийтаран мур.
– Юкъараллин дахарехь меттан маьIна кхаа кепара ду.
– Хьалхарчу маьIница аьлча, мотт адамийн уьйран гIирс бу, хIунда аьлча адамаша вовшашца гIиллакхе, къинхетаме, тарлуш, вовшашца бертахь даха декхарийлахь ду, вовшашца шайн дагара нийсонца а дуьйцуш.
ШолгIачу маьIница аьлча, мотт кхиаран гIирс бу, хIунда аьлча тахана цахиънарг кхана Iамош, кхана цахиънарг лама Iамош, адамаш кхеташ, кхуьуш хила дезаш ду. Адаман дахар а, техника а, говзалла а, производство а, Iилма а кхиаре хьаьжжина, мотт а кхуьуш бу.
КхоалгIачу маьIница аьлча, мотт къийсаман гIирс бу, хIунда аьлча зуламаш деш, адамашна бохамаш, цатемаш, вонаш деш лелаш зуламхой а хуьлу. Зуламхошна, вочу хIуманашна дуьхьал къийсам латто безаш хуьлу.
И дерриг маьIнаш юкъалоцуш аьлча, мотт – иза адамийн уьйран а, кхиаран а, къийсаман а гIирс бу.
ТIедиллар: Тидам бе хIокху ялийначу кийсакийн.
1. «Теркаца хьала-охьа вехаш хиллачу эла Мусостан, Адин Сурхон илли».
Коьртара ва куйнаш шаьш кара ва эцна,
Гор-бертал ма ийгира и юьртан тхьамданаш.
Ша араелир, тов, Сурхо вина ва нана.
– Шу марша догIийла, хIай юьртан тхьамданаш!
Шу лаа леларий, шу тара леларий?
– Тхо лаа ма лела, тхо тара ма лела.
Хьоьга веха ма даьхкина хьан жима и Сурхо,
Вехча ло ахь тхуна хьайн жима и Сурхо, –
Олуш, лен бевли, тов, и юьртан тхьамданаш.
– Доллучу дуьнен тIехь сирла бIаьрг ва тоьхча,
Сема ла ва доьгIча, Сурхол сов амал дац,
ХIай юьртан тхьамданаш, Сурхо винчу со бабин,
Вехча ца вала вина вац сан жима ва Сурхо,
Вехча вала вина ву сан жима и Сурхо, –
Олуш, чуяхар, тов, Сурхо вина и нана.
– Адин Сурхо баккхийчу наха вехар хIун бахьана дара? (Адин Сурхо баккхийчу наха вехар бахьана дара тIехь йоцу ясакх йоьхучу Мусостан олалла дожадан лаар.)
2. Халидов Айса Идрисович «Нохчийн меттаIилманан терминийн лугIат». Статья «Дешхьалхе а, кхетараш а».
ХIара болх беш Iаламат пайдехь хилира суна берриге а нохчийн маттах лаьцна хIара хан тIекхаччалц арахецна хилла болу белхаш – Iилманан белхаш а, дешархошна леринарш а. Коьртачу декъана пайдаэцнарш хIара дешаран а, Iилманан а киншкаш ю: Тимаев В.Д. «ХIинцалера нохчийн мотт. Лексикологи. Фонетика. Морфологи». Пединститутан 3-чу курсан студенташна учебник. Грозный 1971 (хьалхара арахецар), Соьлжа-гIала 2007 (шолгIа арахецар); Арсаханов И.Г. «ХIинцалера нохчийн мотт. Лексикологи, фонетика., морфологи». Джамалханов 3.Д., Мачигов М.Ю. Нохчийн мотт. 1-ра дакъа. «Лексикологи, фонетика, морфологи». Нохч-
ГIалгIайн АССР-н-педучилищан 1-2 курсийн и дI кх а.
3. «Теркаца хьала-охьа вехаш хиллачу эла Мусостан, Адин Сурхон илли».
Адин Сурхо эла Мусоста волчу воьду ясакх ма еха ала. КIор-
шаме тассало цушиннан къамел:
– Хьо елла яла хьо, хIай Адин ва кIилло!
И ала еара хьо, хIорш тIаьхьахIиттийна,
Хьо сиха ерзалахь, ва Адин ва кIилло!
Ас хир ду аьллариг ва хилла ма даьлла,
Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла,
Аш сиха гулъелаш тIехь йоцу ва ясакх,
Аш сиха схьалолаш тIехь йоцу ва ясакх! –
Олуш, лен ва ваьлча и эла ва Мусост,
ТIаккха лен велира и Адин ва Сурхо:
– Хьо елла йолийла, хIай эла ва Мусост!
Дада лай хиллий-ца хьан, баба вир хиллий-ца хьан,
Хьо а лай веца хьо, хIай эла ва Мусост!
Ахь хир ду аьллариг ца хилла ма даьлла,
Ахь кIилло ву боху со Адин ва Сурхо
Хьан ворххIе а дена цу Москох
Паччахьа совгIатна ва елла,
Цу бацах таелла, зезаго хазйина
Хьан дола йирзина и охьара ва раьгIнаш,
Хьалха ор ва доккхуш, тIехьа муш ва бустуш,
Караекъа гIур ву со кханалерчу ва дийнахь,
Хьо цига ва воьллахь, ва эла Мусост,
Цигахь хуур ду вайна, кIилло верг мила ву.
Нийса жоп иштта хир ду:
Хьалхара текст – адамийн уьйран гIирс. Вайн оьзда декхар ду, вовшашца гIиллакхе, тешаме, къинхетаме, оьшучохь, йиш йолчохь, вовшашна гIо-накъосталла деш хилар.
ШолгIа кийсак – мотт кхиаран гIирс. Де-дийне мел дели мотт кхуьуш схьабогIу. Цу тIехь болх бо вайн Iилманан векалша.
КхоалгIа кийсак – къийсаман гIирс бу. Харцонна дуьхьала латто безаш хуьлу къийсам. Кху тIе доьгIна эр ду «шен меттахь ца аьлла дош-дош дац». Шен дешан да хилар – къонахчун амал ю.
– Буьйцучу меттан ойланца а, кхетамца а, хьекъалца а, Iилманца а, говзаллица а, дерриге дахарца а чIогIа уьйр ю.
– Вайна хIуманан тидам бан хааре хьаьжжина бен, цуьнан ойла йар хир дац, ойла йаре хьаьжжина бен, цунах кхетар а, цунах долу хьекъал а хир дац. Цундела
боккхачу тидамца а, ладугIуш а Iамо беза нохчийн мотт.
Мотт ойланан дегI ду, хIунда аьлча вай вешан ойла хезаш дIааьлча я йозанца дIайазйича, мотт, меттан дешнаш вайн ойла билгалйеш, гойтуш, цуьнан дегI хуьлий дIахIутту.
Ойла меттан а, кхетаман а сурт ду, хIунда аьлча вайн коьрте йеанчу ойлано вайна хIуманан сурт хIоттадо.
– Моттий, ойлий чIогIа вовшех дозуш ду.
– Цхьа ойла хилча бен, цхьа хIума дагадеъча бен, вай хIумма а ца олу.
– Ойла а, дагахь дерг а вай маттаца дIадуьйцу.
– Стеган коьрте йогIу муьлхха а ойла дешнашца а, предложенешкахь дешнийн цхьанакхетарца а билгалйолу.
– Дагалаьцначун сурт хIутту, йуьхь-сибат а, аз а девза.
Кхетам – иза хIума хааран а, довзаран а, цунах кхетаран а ойла ю, хIунда аьлча хIума йевзаш а, цунах кхеташ а йолу ойла ца хилча, цуьнан кхетам ца хуьлу.
Хьекъал – адамийн дахарх а, къахьегарх а, Iаламах а болчу кхетамах олу, хIунда аьлча хьекъал адамийн дахарх а, къинхьегамах а, Iаламах а лаьцна болу кхетам бу, доцца аьлча хьекъал хIуманах вайн болу кхетам бу.
Iилманчаша дерриг а дуьнен чохь йалх эзар гергга къаьмнийн меттанаш лерина.
– Царна юкъарчу хIора мет-
тан а шен башхаллаш ю, кхечарех къаьсташ йолу меттан гIилла-
кхийн шатайпанара башхалла.
Нохчийн мотт нохчийн къоман халкъан мотт бу. Нохчийн къоман матта йукъахь ши дакъа къасто йиш хуьлу:
1) нохчийн халкъан мотт а, цу йукъахь диалекташ а (Шуьйта районехь, хIинца ца олуш, хIунца олу, аьккхаша, кIудал ца олуш, тарха олу, чIебарлоша, даьIахк ца олуш, тIехк олу);
2) литературни мотт а.
Литературни мотт – иза халкъан мотт бу, амма иза говзанчаша – яздархоша, Iилманчаша, литераторша, критикаша, хьехархоша, журналисташа, артисташа – шарбеш, нисбеш, тобеш, хазбеш, норманашка берзош, кхочушбина исбаьхьаллин а, Iилманан а мотт бу.
Тидам бе:

Литературин мотт
Пурба
Ч1ода
Чорда
Алсам
Пелаг
Итумкхаь ллахойн диалект
Пурма
К1ода
Корда
Алцам
Пхьелаг

Дешнаш тIехь болх:
Пурба – разрешение; ЧIода – ножницы для стрижки овец; Чода – грубый (о ткани), необработанный; Алсам – вдоволь, вполне; Пелаг – перо.
Нохчийн литературни меттан шен законаш а, норманаш а ю, Iамо а, хаа а, йовза а, ларйан а йезаш йолу.
Масала:
1) фонетически норманаш (къамелан аьзнаш нийса алар хила дезаш);
2) морфологически норманаш (дешнийн морфологически норманаш а, кепаш а ларйан хаа дезаш);
3) синтаксически (предложенеш хила ма – йеззара нийса хIитто йезаш);
4) орфоэпически (дешнаш нийса ала дезаш);
5) орфографически (дешнаш йозанехь нийса йаздан хаа дезаш);
6) пунктуационни (йозанехь сацаран хьаьркаш нийса хIитто хаа дезаш);
7) стилистически (литературни меттан хатI, стиль нийса ларйар ца хилча ца торуш, предложенешкахь ойланаш йуьззина нийса а, хаза а, дика а билгалйаха хаа дезаш).
IV. Керла хаарш тIечIа-
гIдаран мур.
Шайна евзачу поэтийн стихаш дIайеша. Дийца, «Уггаре мерза а, къаьхьа хIун ю?»
V. Урокан жамI дар.
Мотт ойлаяран а, кхетаман а, хьекъалан а, дахаран а уггаре а йоккха хазна ю, хIунда аьлча адамийн дахарехь а, юкъараллехь а буьйцучу матто дакъа ца лоцуш цхьа а хIума дац. Юкъараллин дахар а, къахьегар а бахьанехь кхоллабелла а, кхуьуш а схьабеана бу мотт. Адамийн дахар а, говзалла а, Iилма а, культура а адамашна а, юкъараллина а оьшуш дерг – дерриг а кхио гIодинарг а мотт бу.
Тахана вай дийцира нохчий меттан коьртачу билгалонех а, маьIнех а, лаьцна.
VI. Рефлексин мур.
1. Со дика тIекхии…
2. ХIинца дуьйна…
3. Сан алсам къахьега деза…
4. Тахана дуьйна я кхидIа…

ИСАКОВА Бирлант