Урокан тема: «Іамабе нохчийн мотт»
… Моз санна мерза бу
Ша безачунна,
Ламанан шовданал
ЦІена бу и…
(Ш.Арсанукаев)
Урокан Іалашо:
а) берийн хаарш зер;
б) нохчийн матте безам кхоллар, и доггах, кІорггера Іамо догдаийтар;
в) Даймахке безам кхоллар а, ларар а.

Гайтаман гІирсаш: нохчийн маттах лаьцна гайтаман плакаташ, нохчийн яздархойн суьрташ.

1-ра плакат
«… Йист йоцу хІорд санна,
Бу хьуна
Ша хууш волчунна
Вайн нохчийн мотт».
(Ш,Арсанукаев)
2-гІа плакат
«Ненан мотт цахаар
Шен кхерч цаларар ду,
Кхерчан да цахилар
Маьттаза вахар ду».
(Билал Саидов)
УРОК ДІАЯХЬАР

ХЬЕХАРХОЧУН ДОШ: «Тахана вай дІахьур ю урок-къовсадалар. Цуьнан Іалашо ю нохчийн меттан сийдар, иза ларар, тІекхуьуш долчу къоначу чкъурана иза биц ца балийтар».

ДІАХЬУШЪЕРГ: Мотт – адамийн дахаран а, юкъараллин а ойлаяран а, кхетаман, культурин гІирс а, уггаре а сийлахь йоккха хазна ю. И хазна кІорггера дика Іамо а, сий деш ларъян а еза вай. Иза Іамо, мало йоцуш къахьега деза. КІорггера маьІна долуш ду вайн халкъан кица: «Мотт бу – къам ду, мотт бац – къам дац».

ДІАХЬУШВЕРГ: Мотт – иза къоман са а, адамаллин куьзга а ду. Ненан маттал хаза а, сийлахь а хІума дан а дац, хила йиш а яц. Мотт – иза дерриг халкъан дахар ду: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь!

ХЬЕХАРХО: Вайн къамелехь билгалдаккха догІу нохчийн мотт гІиллакхийн хьоста хилар. Зайнди Джамалхановс ма-аллара: «ХІора меттан а шен гІиллакхаш ду, цу гІиллакхийн ша-тайпанара башхаллаш хуьлу. Шен меттан гІиллакхийн башхаллаш евзаш а, уьш нийса ларъеш а хила веза хІора стаг. Вайн меттан хазна ю:
1) нохчийн эшарш, иллеш, кицанаш, фразеологизмаш;
2) гІиллакхе аларш, салам далар, маршалла хаттар, хьаша-да ларар».
Вай динчу къамелан чаккхе ян а яц, дешархой. ХІунда аьлча, нохчийн маттах Услара (Іилманча), Л.Н.Толстойс (яздархо), А.А. Фета (поэт) баьхна дешнаш тоьур дара вайна карладаха. Амма цхьана хІуманах-м кхетта вай:
ДІАХЬУШБЕРШ: Нохчийн мотт
ХЬЕХАРХО: дахаран хазна!

ХЬЕХАРХО: Вайн къовсам дІаболабале шу шина тобане дІасадоькъур ду.

ХЬАЛХАРА ТІЕДИЛЛАР

1-чу тобанна 2-чу тобанна
(«ЗІуга») («Накхармоза»)
1. Тохар хІоттаде:
Даймохк, хало, тІулгаш, дегІ,
месаш, некъаш, лулахо, тулгІе гІело.
Кицанаш, татол, зарзар, хьекъал,
хІайттархо, накъост, зурма, шабар.

2. Синтаксически таллам бар:
ЦІенош чохь гІийло йогучу лампано
корах араеттачу серлоно кІеззиг
серлайохура божалан хьалхе.
Уллохула тІехволуш цІеххьана цуьнан
бІаьрг кхийтира комитет йолчу цІенош
чохь серло къиэгаш.

3. Синонимаш могІаре хІиттае:
Алсам, буц, бангІара, дукха,
гІуьнжара, цана.
Суьдхо, поэт, драматург, кхиэлахо,
яздархо, прозаик.
4. Оьрсийн матте даха:
Акъ-сакъ (настороженное оцепенение),
бес-бесара (разноцветный).
Ан-ун (хворь, болезнь),
ирх-пурх (вдоль и поперек).

 Урок кечйинарг - ПЕТИРОВА Таиса