(Нохчийн литературин классал арахьара дешаран интегрированни урок)
• Урокан ц1е: классал арахьара дешаран урок «Гоч».
• 1АЛАШОНАШ:
• Предметни (1аморан): «Гоч» бохучу дешан маь1на дастар; нохчийн, оьрсийн гоьбевллачу яздархойн кхоллараллин некъаш довзийтар, церан байташ т1ехь болх барца исбаьхьаллин маттах кхетор.
• Метопредметни (кхиоран): Дешархойн ойла а, кхетам а кхиор.
• Личностни (кхетош-кхиоран): Дешархошца кхетош-кхиоран болх д1абахьар - Даймахке, шайн мехкан 1аламе, ненан матте болу безам ч1аг1бар, к1аргбар.
• Урокан тайпа: интегрированни, 1аморан, 1аламе, Даймахке, ненан матте безам кхиоран.
• Урокан кеп: тобанашкахь болх, кхоллараллин болх.
• Урокан г1ирс: учебник, кехаташ, ручканаш, суьрташ, компьютер, слайдаш.
• УМК: Эдилов Салавди Элимирзаевич
УРОКАН Д1АХ1ОТТАМ
1. Маршалла хаттар.
2. Дешаре шовкъ кхоллар.
Хьехархочун дош: Де дика хуьлда шун, хьоме дешархой! Тахана классал арахьара дешаран урок ю вайн.
Урок йолош, оьрсийн г1араваьллачу яздархочун Л.Н.Толстойн нохчийн маттах лаьцна дешнаш дало лаьа суна: «Нохчийн мотт уггаре а хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь». Иза иштта хилар вешан урокехь т1еч1аг1дан хьовсур ду вай.
3. Ц1ера болх таллар.
Хьехархо: Ц1ахь кхочушбан белла болх бара шуна. Стенах лаьцна дуьйцур ду аьллера вай?
Хьан эр дара аша х1ун еллера шуна ц1ахь?
Дешархо: Тхуна ц1ахь тобанашкахь а, шимма цхьаьна а кхочушбан болх беллера. Нохчийн а, оьрсийн а яздархойн кхоллараллина синквейнаш кечъян, шина а маттахь байташ еша.
Хьехархо: Хьалхара тоба, «Талламхой» (исследователи) бовзийта шаьш кечбина болх.
Шолг1а тоба, «Хьекъалчаш» (умники и умницы)дийца вайна шайна х1ун карийна а, х1ун болх бина а.
«Хаархой» (знатоки) аьлла ц1е йолчу III-чу тобано х1ун болх кечбина хьовса вай?! (Дешархоша д1айоьшу шаьш ц1ахь кечйина синквейнаш а, байташ а).
4. Урокан ц1е йовзийтар.
Хьехархочун дош: Л.Н.Толстойс ма-аллара, вайн мотт уггаре а хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ хилар довзуьйтуш, кхечу къаьмнийн произведенеш вайн матте гочьяран маь1на дуьйцур ду вай.
Гочдар – иза ч1ог1а мехала г1уллакх ду. Дуьненан къаьмнийн уггаре а бевзаш болчу яздархойн произведенеш нохчийн матте йохучарна, церан беркате т1е1аткъам хуьлу, говзаллин къайленаш евза, цул сов, вайн меттан дешнийн барам шорло, дуккха а керла дешнаш кхолладаларий, т1еэцарий бахьана долуш.
Кхечу къаьмнийн яздархойн произведенеш вайн матте яхаран болх д1адаханчу б1ешеран 30-чу шерашкахь болийна. Оцу шерашкахь оьрсийн г1арабевллачу яздархойн дийнна книгаш арахецна нохчийн маттахь.
Д1адаханчу 20-чу б1ешеран 30-чу шерашкахь оьрсийн маттехула дозанал арахьарчу яздархойн произведенеш а яьхна нохчийн матте. Къаьсттина билгалдаккха деза оьрсийн г1араваьлла волчу классикан А.С.Пушкинан произведенеш шайн тидам т1ебохуьйтуш схьаяьхкина хилар.
Гочдаран белхаш дуккха а яздархоша бина. Царах цхьаберш х1орш бу: Н.Музаев, 1.Мамакаев, М.Исаева, М.-С.Гадаев, А.Сулейманов, М.Сулаев, Ш.Арсанукаев, Л.Абдулаев, Ш.Цуруев, А.-Хь.Хатуев иштта д1.кх. Ткъа тахана М.Ю. Лермонтовн, А.С.Пушкинан стихотворенешна т1ебахийтина бара вайн коьрта тидам.
5. Тобанашкахь болх д1абахьар.
6. Самукъане миноташ-ненан маттахь йиш локху.
7. Дешархошца кхинд1а а болх бар.
Д1адаханчу 20-чу б1ешеран 30-чу шерашкахь оьрсийн маттехула дозанал арахьарчу яздархойн произведенеш а яьхна нохчийн матте. Къаьсттина билгалдаккха деза оьрсийн г1араваьлла волчу классикан А.С.Пушкинан произведенеш шайн тидам т1ебохуьйтуш схьаяьхкина хилар.
Кхечу къаьмнийн произведенеш нохчийн матте яьхначех уггаре а тоьллачарех цхьаъ ю Курумова Бата. Иза вайн яздархочун Курумова Селимин йиша ю. Цо ч1ог1а дика гочйина А.С.Пушкинан стихотворенеш: «Няня», «Узник», «Зимний вечер»…
Иштта гочдаран белхаш кхечу яздархоша а бина.
8. Физминот.
9. 1амийнарг т1еч1аг1дар.(Шимма цхьаьна бен болх)
Хьехархочун дош: Хьоме дешархой! Х1инца, 1амийнарг т1еч1аг1деш, шун нохчийн меттан хаарш, ненан матте болу безам билгалбаккха хьовсур ду вай. Х1ара болх шимма цхьаьна, вовшех дага а довлуш, бан беза. Ас шуна кицанаш кечдина, аш уьш нохчийн я оьрсийн матте гочдан а, церан маь1на даста а деза.
Нохчийн матте гочде лахара кицанаш. Барта маь1на даста.
I-ра тоба «Талламхой» (исследователи)
1. Яблоко от яблони недалеко падает. (1аж 1ожана гена ца бужу: Дех – ненах тера хуьлу доьзал а.)
2. Ученье – свет, неученье-тьма. (Дешар – серло,цадешар–бода. Дешар – хьекъал ду, хьекъалечунна ваха атта хир ду.)
II-г1а тоба «Хьекъалчаш» (умники и умницы)
1.Дикачу к1анта шен ден дог деладо – Хороший сын радует сердце отца. (Дикачу к1антах дас дозалла до).
2.Мазал а мерза бу Даймохк. – Родина слаще меда.(Даймохк, хьан уггаре хьоме долу да-нана санна беза бу. Цуьнан сий дан а, иза ларбан а беза)
III-г1а тоба «Хаархой» (знатоки)
1. Если слово- не слово, то и клятва – не клятва. –Дош –дош дацахь, дуй а дуй бац.(Шен дешан да воцчух дан х1ума дац. Иза ледара стаг ву.)
2. Ненан оьг1азло ло санна ю: дуккха а дог1у, амма сиха деша. – Гнев матери похож на снег: много идет, но быстро тает. (Ненан оьг1азло даггара яц, ша довдеш елахь а, хьох дог лозу. )
10. Жам1 дар:
1. Стенах лаьцна дийци вай тахана?
2. Буй вайн мотт Л.Н.Толстойс ма-аллара исбаьхьа а, хьалдолуш а?
Хьоме бераш! Халахеташ делахь а, вайна юкъахь нисло нохчийн мотт 1амо хала бу, иза бийца хиъча тоам хеташ болу нах. Уьш кхетам к1езиг болу нах хета суна. 1амабе массо а мотт, амма ма 1амабе шайн мотт д1а а таттий. Х1ора мотт а Дала белла ма бу. Шайн мотт шуна ц1ена бийца а, язбан а хаахь, муьлхха а мотт атта 1емар бу шуна. Ненан маттехула кхечу меттан дешнийн маь1на аш дастахь, дика дагахь лаьттар ду шуна, 1амо атта а хир ду.
Дала вайн меттан хазалла йовза,цунах хаьдча, хьайн халкъах хедаш хиларх болу кхетам а, цуьнга даггара безам а, иза 1амо лаам а ч1аг1бойла шун ц1еначу дегнашкахь. Кху т1ехь вайн урок чекхйолу. Йовзийта х1окху уроках шайн кхоллаелла ойла.
11. Рефлекси.
Суна хии…
Суна хазахийти…
Со ца кхийти…
12. Хаарийн мах хадор.
13. Ц1ера болх: «Суна беза сайн ненан мотт!» темина жима сочинени язъян.

Хьехархо МОМУЕВА Хеди Даутовна