Оха кхид1а хьо нохчийн меттан урокаш йовзийтар
27-г1а урок
Урокан цIе: Бадуев СаьIидан «Зайнди» дийцар
Iалашо: 1. Дийцар – литературни жанрах боцца дешархошна кхетам бала.
2. «Зайнди» дийцаран авторх Бадуев СаьIидах хьехархочо хаам барца цуьнан дахар, кхолларалла йовзийтар.
3. Урок тIечIагIъяран муьрехь шерра ешар тIехь болх дIабахьаран кепехь тобанашца къовсадалар нисдан.
Урокана оьшу гIирс: дийцарна лерина презентаци, чулацамца нисдина суьрташ, тептарш, дошамалгаш, къоламаш, компьютер, экран, проектор, учебникаш, ловзаран кепана лерина кехаташ, урокан жамIдаран гIирс, керлачу дешнашна слайдаш.
Урокан тайпа: керла хаарш довзийтаран урок.
Урок дIаяхьар
I. Догдаийтаран мур.
Тоха тIараш, эккхош мало!
Гайта лаам эшо хало!
Къинхетаме хила Iама,
Кхочур ю шун ирсе зама.
II. Дешархойн долчу хаарийн актуализаци яран мур.
1. Литературни туьйраний, халкъан туьйраний юкъера башхалла схьайийцийтар.
2. Масалш далош дийцинарг тIечIагIдар.
III. Урокан керла коьчал йовзийтар.
1. Вай, цкъачунна, Iодика а йина, доьрзур ду «Туьйра» цIе йолчу пачхьалкхера цIа. Дикка зама яьккхи вай цигахь хьошалгIахь. ГIиллакх, оьздангалла ларъеш, низам дохийна вайх баккха бехк ца буьтуш яьккхи вай цигахь хан. Тахана тайп-тайпана произведенешкара турпалхоша вайна хьоьхург схьаэца, схьагулдан девр ду вай кхин а хаза, исбаьхьаллин сурт гойтучу аренга кхарста, толлур ю хаарш охкуш лаьмнийн лакхенаш, Iинан кIоргенаш, хьаннийн къайленаш. Цхьана бертахь новкъа довла реза долчара гайтал куьйгаш айдарца. Барт хили! Везчу Дала аьтто бойла вайн!
2. Литературни жанраш билгал а йохуш, дийцарх лаьцна дешархошна кхетам балар.
Дийцар – шен барамца йоккха йоцу, цхьана стеган кхоллам я цуьнан вахаран некъан цхьа киртиг, хилам гойту литературин говзар ю. Дийцаран хиламаш цхьана йоццачу хенахь кхочушхуьлу, амма наггахь коьртачу турпалхочун дерриге дахар юкъалоцу мур хила а тарло цара чулоцург. Амма и дерриге а цхьана турпалхочуьнца доьзна а, дукхахьолахь, цхьана меттехь кхочуш а хуьлу (юрт, шахьар, гIала, кIотар). Цхьа наггахь долчу дийцаршкахь бен ца нисло коьрта хиламаш шина-кхаа меттехь дIабоьлхуш хилар.
Дийцаран юьхь а, чаккхе а хуьлу шайн башхаллаш йолуш. Цхьана предложених я аламах лаьцна хила тарло уьш, амма цара шайна чулоцург доккха маьIна долуш хуьлу: юьхь елахь, хиндолчунна ойла тIеерзош, чаккхе елахь, дийцинчун жамIдеш, я дерриге аьлларг, тIе-
кIелдоккхий, хуьйцуш.
Дийцар авторан я турпалхочун цIарах дIахьош хуьлу. Мехала хилла и жанр кхиарехь Бадуев СаьIидан дийцарш.
3. Хьехархочо Бадуев СаьIидан дахарх, кхоллараллах лаьцна дийцар:
Бадуев СаьIид нохчийн литературин бухбиллархо ларалуш ву. Иза вина Соьлжа-ГIалахь совдегаран доьзалехь. Жима волуш да дIаваьлла висинчу цуьнан дийзира дешар юкъах а дитина, доьзалан гIайгIа бан.
Беран хенахь шен гергарчара дуьйцуш долу туьйранаш а, илланчаша олуш хезна долу иллеш а кIорггерчу безамца Iамадаро паччахьан заманчохь вайнехан къинхьегамхоша лайна халонаш а, цара сирлачу паргIатонан дахарехьа латто къийсам а бовзийтира цунна.
СаьIидана Iаламат чIогIа езаш хилла халкъан барта кхолларалла- иллеш, шира дийцарш, инзаре-тамашийна туьйранаш. Цунна уьш дуккха а хууш а хилла. Халкъан кхоллараллех боккха пайдаийцира цо тIаьхьа шен исбаьхьаллин произведенеш кхуллуш а, язъеш а.
Бадуевна лууш хилла, йоза-дешар хаарехь тIаьхьадисина вайн халкъ сихха иза Iаморна тIедоьрзийла. Иза дика кхеташ хилла, нохчийн къам йоза-дешар Iаморций бен керла дахар дIахIотто новкъарло еш долчу Iадатех паргIатдериг цахиларх. Цу хьокъехь ду цуьнан «Зайнди» цIе йолу дийцар а. Адамашна керла дахар дIахIотто новкъарло еш долчу цхьадолчу Iадаташца къийсам латтор шен кхоллараллин коьрта Iалашо лоруш хилла Бадуевс. Шен исбаьхьчу дийцаршца адамийн кхетам серла а боккхуш, уьш керлачу дахаран новкъа хIитто гIерташ доккха гIуллакх дина Бавуев СаIида. Берахь дуьйна халкъан барта кхолларалла боккхачу безамца гулъеш Iаморой, гIарабевллачу яздархойн исбаьхьаллин произведенеш ешарой таро елира цунна гоьваьлла яздархо, драматург хилла дIахIотта а, нохчийн къоман литературин
бухбиллархо хила а. Шен говзачу маттаца, къеггинчу суьрташца язйина цо халкъан дахарх произведенеш.
4. Хьехархочо ешарца «Зайнди» цIе йолу дийцаран чулацам бовзуьйту.
IV. Iамийнарг тIечIагIдар.
1. Дешархошка шайга ешийтар.
2. Чулацам хаттаршца таллар.
а) Мила ву хIокху дийцаран коьрта турпалхо?
аь) ХIун тайпа хийцамаш хилира цуьнан дахарехь нана кхелхинчул тIаьхьа?
б) ХIунда ца везавелира Арухина Зайнди?
в) Муха ловра Зайндис Арухас шена бен ницкъ?
г) Дийцар тIера масалш а далош, шаьш дуьйцург тIечIагIде.
3. Дешнаш тIехь болх бар:
Кооперацера-туькнара.
Сайра-ялта чудухкуш лелош хилла яьшканан тайпа.
Герка-ши кийла гергга даьтта.
ГIушлакх-хан – малх дика хьалабаьлла хан.
ГIиргIа-ястреб.
4. Тобанашца кластер хIоттор.
МаьIна де хIокху байтан:
ХIоранна а доттагIа
Оьшу хIокху дахарехь.
Ца лелаеш моттаргIа,
Гергарлонаш лахалахь.
V. Урокан жамI дар.
1. Хьанах лаьцна дийцира вай?
2. Мила ву «Зайнди» дийцаран автор?
3. Дешархойн хаарийн мах хадор.
VI. Рефлексин мур.
1. Урокехь суна дика хеттарг дара…
2. Суна дика цахеттарг…
3. Суна атта хеттарг…
4. Суна хала хеттарг…
5. Iалашоне кхачийнарг…
VII. ЦIахь: еша, чулацам схьабийца (агIо-121-127-гIий)

ГАЙРБЕКОВА Марьям