«Нохчийн меттан, литературин урокашкахь вай меттан сийлалла, хазалла, культурин мехалла йовзийтар» аьлла ц1е йолу мероприятии
Класс кечъеш чохь дIатоьхна яздархойн портреташ, церан произведенешна бераша дехкина суьрташ, хьекъале аьлла дешнаш, кицанаш.
ХЬЕХАРХО:
– Хьеший марша а догIийла, массера а де дика а дойла!
ХIара вай тахана дIахьош йолу мероприяти нохчийн маттана, Нохчийн Меттан Дезчу Денна лерина ю. Нохчийн мотт иза вайн къоман мотт бу, и вайн ненан мотт бу, къоман са, адамаллин куьзга ду. Ненан маттал хаза а, сийлахь а хIума дан а дац, хила йиш а яц. Мотт – иза массо а хIуманан бух бу.
Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам.
Халкъан кица ду: «Мотт бу – къам ду, мотт бац – къам дац».
Иза ишта дан а ду.
ДЕШАРХО:
Дерриге седарчий схьадаларх сайна,
Дуьненан бахамаш кховдабарх схьа,
Хуьйцур бац сайн
Даймохк массарел тайна
Ког биллал меттиг а – ду и сан цIа.
Аренаш, лаьмнаш вовшашца догIу,
Сирла хиш, шовданаш мел чомехь ду.
Буьйсана бутт стиглахь цхьа башха богу,
Гонаха хезаш берг ненан мотт бу.
ХЬЕХАРХО:
– Мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вайн къоман сий а дужур ду.
Мотт – иза муьлххачу а халкъан истори ю, цуьнан хиндерг ду.
Дуьненчохь дуккха а къаьмнаш ду, цу массо а къоман шен-шен Дала белла мотт бу. Вай нохчий ду – вайна Дала нохчийн мотт белла.
Массо а къомана шен мотт хаа беза, цу къомо шен мотт лара беза.
ДЕШАРХО:
Доьзалехь бийцар а
Дастам а хеташ,
Хьуо винчу ненан мотт
ДIатесна ахь.
«Сов къен бу дешнашца,
Бац атта кхеташ»,
Бохуш и сийсазбан
Ца хета эхь.
Схьахьажал, цкъа соьга,
«Хьекъале корта»
Схьахьажал, яккхий дIа
Лергара потт:
Йист йоцу хIорд санна
Бу хьуна шорта
Ша хууш волчунна
Вайн нохчийн мотт.
ГIиллакхе, оьзда бу,
ДоттагIче буьйцуш,
МостагIе вистхуьлуш
Ду ира герз.
Хьомечу езаре
Безам ахь буьйцуш
Бека и, шех хуьлий
Хьан деган мерз!
Мерза бу, моз сана,
Ша безачунна,
Ламанан шовданал
ЦIена бу и.
Лермонтовс, Толстойс а
ЛадегIна цуьнга.
Услара даггара
Хестийна и.
Нохчийн маттах лаа ца аьлла ненан мотт.
Дуьненчу девлча вайна дуьххьара гуш ерг вешан нана ю, беро дуьххьара олуш долу дош нана-мама ду.
Нана… Иза уггаре а хьоме, дезаш долу адам ду, цо довзуьйту вайна дуьне, мохк, мотт.
Цо делла дахар, цо делла бералла, цо шен кIедачу къинхетамечу озаца, нохчийн хазачу мукъамехь хийла аганан йиш лекхча, доьлхучура соцуш оцу мукъамех цец а довлий, аганан кIедачу меттахь Iуьллучохь хьаьжна вайх хIора а буьйсанан тийналлехь.
«Ненан мотт – деган хьоста» олуш ду вайн. Хьоста – иза цхьа ша-тайпа, башха чIуг етташ эсалчу озаца къамеле даьлла, лаьттах бухдолу шийла шовда ду.
Иштта дагах бухдуьйлу хьост ду вайн ненан мотт а. Маттах лаьцна дукхе-дукха хаза кицанаш, дийцарш, иллеш дитина вайна вайн дайша-наноша.
Тахана ненан маттах лаьцна дукха дуьйцу вайн поэташа а, яздархоша а, Iилманчаша а. Шен мотт ца хуу стаг даима юьхьIаьржа хир ву, шен къомана хьалха хилла а ца Iаш, кхечу къаьмнашна хьалха а, хIунда аьлча, цунна евзар яц къоман синан кIоргенаш, евзар яц цуьнан истори, хуур дац шен къоман гIиллакх-оьздангалла. Цунна хуур дац ненан матто ма-бохху ойлаян а, цо ма-хьеххара ваха а. Иштта стаг хилар – иза яхь йоцуш, ледара стаг хилар ду.
Ледарчех ца хила, вовшашца йохье а дуьйлуш, Iамо беза вай вайн дайша, наноша хьоста санна, ларбеш, цIена латтийна вешан «ненан мотт».
ДЕШАРХОЧО йоьшу Мамакаев Iаьрбин байт:
Нана Мохк, Да-Даймохк
Вай-бертахь доьзал
Кхин сийлахь хIун хир ду-
И хаъал доккха,
Къонахчун дог долуш
Верг хир вац осала
Хьанала къахьоьгучо
Хьоьгур ду зовкъ а!
Мотт – иза къоман са, адамаллин куьзга ду. Ненан маттал хаза а, сийлахь а хIума дан а дац, хила йиш а яц. Мотт – иза массо хIуманан бух бу.
Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам.
Мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вайн къоман сий а дужур ду. Мотт – иза мулххачу а халкъан истори ю, цуьнан хиндерг ду.
ДЕШАРХОЧО дуьйцу:
Дуьненчохь дуккху а къаьмнаш ду, цу массо а къоман шен-шен Дала белла мотт бу. Вай нохчий ду – вайна Дала нохчийн мотт белла. Массо а къомана шен мотт хаа беза, цу къомо шен мотт лара а беза.
ДЕШАРХО:
Бекалахь ненан мотт тахна
Дуьнене машаре кхойкхуш,
Лаьтта тIехь къинхьегам, нийсо,
Вошалла, Ирс, Маршо кхайкхош.
ХЬЕХАРХОЧО дуьйцу:
Мотт адамийн дахаран хазна ю. Иза адамаш массо а агIор вовшех кхетош болу, Дала вайна белла тамашийна гIирс бу.
Дуьненахь меттанаш дуккха а ду. Царна юкъахь шен меттиг дIалоцуш, хьалдолуш хиларца къаьсташ вайн нохчийн мотт а бу. Кхечу къоман мотт хаар пайдехь ду, амма шен мотт дIа а тесна Iамабе аьлла дац иза.
Вайн мотт гIиллакхе а, оьзда а бу, нуьцкъала а, мерза а бу.
Шен мотт ца безачунна шен къам а, мохк а безар бац. Цундела вайна беза, вай Iамабо вешан нохчийн мотт.
Буьйцуш мотт боцуш халкъ хуьлийла дац, цундела вай хаддаза ларбан беза, дола дан деза хIаллак ца хуьлуьйтуш, Iалашбеш схьабеанчу вешан меттан. Мотт дIабаьлча халкъан тезет, ловзар-синкъерам, дика-вон дIадолу. Ткъа уьш дIадевллачу халкъах халкъ ала йиш яц, уьш шен халкъана ямарт хиллачарах лаьтта кхераме догIмаш ду.
Вайн халкъах вайна кхане а йолуш халкъ хила лаахь, уггаре а хьалха нохчийн мотт, олуш ма-хиллара, баьрче баккха беза вай.
Дешархоша йоьшу байт-монтаж:
Со вина Кавказан ломахь,
Къоьжачу баххьашна юккъехь.
Аьрзонийн баннашна юххехь
Нанас со кхиийна берахь.
Цигахь со набарна товжош,
Цо олу аганан илли,
Декара, дог хьоьстуш, довха
Сан нохчийн маттара илли.
Сарахь цо туьйранаш дуьйцуш,
Со цунах хьерчара кхоьруш,
Я халкъан илли цо олуш,
ДIатуьйра набаро хьоьстуш.
Шаьш хьегна баланаш балхош,
Вайн халкъан турпалхой хестош,
Дайн-дайша даьхна и иллеш,
Декара дог Iийжош доруш.
Цу иллийн дешнашца гора
Даймехкан исбаьхьа суьрташ,
Маршоне, даймахке безам,
Вайн дайша къийсамехь гайтар.
Ненан мотт, хьуна тIетийжаш
Хьоьца шен баланаш балхош,
Хьоьца шайн дог-ойла гIиттош,
Ловш Iийна уьш буьрса денош.
Хьоьца ду суна мел дезнарг,
Вина мохк, нанас сан хьестар.
Хьоьца ду сан велар, велхар,
Дахаре сан болу безам.
Бекалахь, ненан мотт, тахна,
Хьайн халкъан маьрша мохк хестош.
Хьо хьоьстуш кхиочу нанна-
Даймехкан кхайкхабеш хастам.
Хьехархочо суьйре ерзош, дешархошка юьйцуьйту шайна хазахетта нохчийн произведенийн кийсакаш.

ГАЙРБЕКОВА Марьям